Waarom secularisme?

Sommigen zeggen dan: “dat heeft niets met religie te maken”. Het gaat om politiek, machtshonger, de zwakke menselijke natuur en zo kan men meer aanvoeren. Ik denk dat die verdedigingen van de religie niet erg steekhoudend zijn, maar één punt lijkt toch wel met zekerheid te kunnen worden vastgesteld: religie zal, zoals het zich nu laat aanzien, een belangrijke factor blijven op het politieke toneel. De vraag is dan hoe religie zodanig kan worden gekanaliseerd dat deze aangepast wordt aan de eisen van een democratische rechtsstaat.

Het antwoord op die vraag is dit: religie moet geen politieke macht nastreven. Religie moet van de politiek gescheiden worden. Dat ideaal heeft een naam: secularisme.
Alle radicale religieuze bewegingen of zij nu van christelijke, joodse of islamitische signatuur zijn, hebben daar ook de oorlog aan verklaard: aan de opvatting dat religie “alleen maar” voor de privé-sfeer betekenis zou hebben.

Nu is de stelling dat religie tot het “privé-domein” beperkt moet blijven ook enigszins misleidend. Het roept het misverstand op dat religie in de samenleving “niet zichtbaar” zou mogen zijn. En dat is niet het geval. In elke democratische rechtsstaat wordt vrijheid van godsdienst en vrijheid van meningsuiting als een grondrecht erkend. Dat recht houdt ook in dat men vrij uiting mag geven aan zijn religieuze voorkeur. Wat het secularisme alleen wel leert is dat de staat niet één of meerdere godsdiensten financieel of anderszins mag ondersteunen. De staat en religie zouden moeten worden gescheiden.
Dat betekent dat de staat dus ook geen officiële banden zou moeten onderhouden met religieuze organisaties. Althans geen banden die de staat niet onderhoudt met andere organisaties. De staat moet niet in zee gaan met officieel erkende godsdiensten (zoals de Belgische staat wel doet).

Religie en moraal

De reden dat de staat dat wel doet heeft te maken met het feit dat vele mensen nog steeds denken dat moraal uiteindelijk niet goed denkbaar is zonder religie. Dat is een ander misverstand.

Als de hedendaagse misstanden in de kerk en zelfmoordaanslagen ons iets zouden moeten leren (en gelukkig gebeurt dat ook, al gaat het langzaam) is dat het niet de religie is die de moraal fundeert, maar dat we met de moraal religie de maat moeten nemen. Moraal is autonoom in de zin van los van religie.

Natuurlijk wordt in een heilig geschrift wel eens iets beweerd dat moreel prijzenswaardig is, maar dan is het niet prijzenswaardig omdat het in de heilige schrift staat, maar staat het in de schrift omdat het prijzenswaardig is. De ontkoppeling van de moraal van de religie zou men misschien ook een eigen naam kunnen geven. Ook dat zou je “secularisme” kunnen noemen, maar dan is dat “moreel secularisme”, zoals ik dat aangeef in The Secular Outlook (2010). Zo hebben we dus twee grote idealen voor deze tijd: het losmaken van de religie van de politiek en het losmaken van de religie van de moraal.

Dat laatste wordt door mensen die niet gewend zijn aan ideeën die nieuw zijn als een vorm van onhaalbare luchtfietserij beschouwd. Moraal losmaken van religie? Dat kan toch niet.

Maar bedenk eens hoe de religie in de afgelopen eeuwen als de basis werd beschouwd voor de astronomie (zoals Galileo moest ervaren), de biologie (zoals Darwin heeft ervaren) en talloze andere wetenschappen. De laatste wetenschap die zich van de religie zou moeten bevrijden is de ethiek. Dat proces is in volle gang.

Twee aantijgingen waartegen secularisten zich telkens moeten verweren zijn de volgende. Eén: dat zij “negatief” zijn over religie. Maar waarom zou dat zo zijn? Wanneer iemand zegt dat de astronomie niet bepaald moet worden door wat over de hemellichamen in de bijbel staat is hij niet “negatief” over religie, maar realistisch over wat religie vermag. Ooit zullen we dat realisme ook moeten gaan opbrengen wanneer het om moraal en politiek gaat. De tweede aantijging jegens het secularisme waarmee voorstanders van confessionele politiek aankomen is: “jij wilt ons verbieden politiek te bedrijven vanuit onze levensbeschouwelijke inspiratie.” Maar ook dat is een drogreden want een secularist verzet zich niet tegen het recht van confessionelen om hun zaak te bepleiten. Wat hij zegt is: “het is geen goed plan”. Iedereen mag verdedigen dat politiek moet worden bedreven op basis van de wil van Zeus en Apollo, zoals die te kennen valt uit de Illias en de Odyssee. Maar ook mag men stellen dat een dergelijk voornemen niet erg vruchtbaar is.

Dit artikel verscheen ook in De Standaard van zaterdag 29/1/2011.

Paul Cliteur is de schrijver van o.a. Het monotheistisch dilemma (2010) en The Secular Outlook (2010). Sophie in ’t Veld, Paul Cliteur en Rik Torfs gaan op dinsdag 1 februari in een door deBuren georganiseerd debat in discussie over de religieuze lobby in de Europese politiek. >> Lees meer over het debat