'Liefde en het ego' | essay van Lotte Spreeuwenberg

Liefde en het ego

In mijn boekenkast ligt een dik boek wat te verstoffen. Het wordt beschouwd als het hoogtepunt van de wereldliteratuur: De goddelijke komedieⁱ van de grote Dante Alighieri. Hij wordt er nog altijd voor geprezen en het boek beïnvloedde ons denken en ontelbare werken in allerlei kunstvormen. Mij lijkt hij eerlijk gezegd nogal een lul te zijn geweest, die Dante.

Hij ontmoette haar voor het eerst toen hij negen jaar was en werd, zo zegt hij zelf, op slag verliefd op haar. Liefde op het eerste gezicht, zonder haar ook maar gesproken te hebben. Men zegt dat het bestaat. Als jonge man zag hij haar heel af en toe, niet in de laatste plaats omdat hij haar en haar moeder stiekem volgde. Soms groetten ze elkaar, een kleine ontmoeting – vol van vuurwerk voor hem, zo stel ik me voor. Maar hij kende haar nooit echt goed. Dante's diepe liefde voor Beatrice werd zijn reden om te dichten, om te leven zelfs. In zijn gedichten is zij bij hem als een soort godinnenschim. Een halfgodin die over hem waakt en hem begeleidt, instructies geeft, of bekritiseert. Wanneer Beatrice sterft, in 1290, is Dante er kapot van. Welke Beatrice stierf hier nu eigenlijk?

'Dante zal heus een geweldige literaire en politieke carrière hebben gehad. Het lijkt me gewoon geen leuke lover te zijn geweest'

Dante zal heus een geweldige literaire en politieke carrière hebben gehad, en misschien – wil ik ook nog wel toegeven – verdiend. Het lijkt me gewoon geen leuke lover te zijn geweest. Zou Beatrice hem niet leuker hebben gevonden wanneer hij zijn best had gedaan haar echt te leren kennen? Dante's liefde is egocentrisch. Ze was een godinnenschim die hem bijstond, zijn kunst inspireerde. Hij maakte zichzelf niet alleen blind voor de echte Beatrice, maar focuste op wat hij zelf nodig had. De halfgodin Beatrice vervulde zijn verlangens. Misschien kan zulke liefde ook waardevol zijn, muzes kunnen prachtige kunst inspireren. Maar er was ook een échte Beatrice. Geen godin. Een vrouw van vlees en bloed. Zou Beatrice zijn liefde waardevol hebben gevonden? We kunnen het haar niet vragen. Haar stem bestaat alleen nog in de versie die Dante van haar maakte. Een halfgodin, niet meer dan een schim, die bestond bij gratie van Dante's nood aan inspiratie en om hem een beter mens maken.

Filosofe Iris Murdoch schreef vijftig jaar geleden over de onverzoenlijkheid van liefhebben en ons ego.ⁱⁱ Beïnvloed door Freud zag ze de mens als van nature egoïstisch. Ze schrijft: 'de vijand van ons morele leven is het dikke meedogenloze ego'. We concentreren ons teveel op onszelf en onze eigen gedachten en gevoelens, in plaats van onze aandacht naar buiten te richten en de wereld om ons heen te zien. Wanneer we ons zouden openstellen voor alles wat we tegenkomen, sturen we onze aandacht weg van onszelf. Liefde is volgens haar precies die activiteit van écht naar iets of iemand anders te kijken, zonder dat we ons ego daarin een rol laten spelen.

Die opvatting van liefde is haar alternatief voor bepaalde vormen van moraalfilosofie die ze bekritiseert in haar boek The sovereignty of good. 'Bij het kiezen van wat het goede is om te doen, moeten we minder kijken naar de rol van onze wil' zegt Murdoch in reactie op de theorieën waarin rede, wil en keuze centraal staan in moraliteit. We zouden meer aandacht moeten hebben voor de dingen om ons heen: niet de rede, maar liefde is de basis van het goede doen. Onze verlangens veranderen ons perspectief op hoe de wereld in werkelijkheid is. Als je een theorie van 'het goede doen' samenstelt door zelf je waarden te kiezen, kies je natuurlijk vooral waarden die voordelig zijn voor jezelf. Maar we moeten niet op onderzoek in ons eigen hoofd, we moeten de waarheden ontdekken van de wereld om ons heen. Egoïsme weerhoudt ons ervan de wereld om ons heen te zien. Het dierbare zelf – zoals één van die andere grote mannen het noemtⁱⁱⁱ – staat in de weg bij wat 'het goede' is om te doen. Wanneer we ons telkens laten leiden door onze eigen ratio liggen de gevaren van het ego op de loer. Liefde zorgt er volgens Murdoch juist voor dat het ego niet de overhand neem

Hoe zit dat dan bij Dante? En liefde maakt toch blind? Dante is hopeloos verliefd, de echte Beatrice ziet hij niet. We kunnen natuurlijk meerdere versies van liefde beschrijven, het gaat om welke liefde we waardevoller vinden. Het concept liefde heeft een dubbel karakter^iv: we kunnen liefde als concept beschrijven, maar onafhankelijk daarvan kunnen we ook een normatieve dimensie aan liefde geven. We kunnen zeggen welke liefde we beter of slechter vinden, en waarom. Dante lijkt me nu precies een beetje een lul, omdat hij beter van Beatrice zou kunnen houden. Hij had echt naar haar kunnen kijken, in plaats van zijn ego zo'n grote rol te laten spelen. Hij had kunnen ontdekken wie zij daadwerkelijk was, in plaats van te focussen op zijn dromen die hij liet aansturen door zijn verlangen, zijn eigen behoeften. Als we het hebben over liefde, dan hebben we het toch vaak over andere mensen liefhebben? Met liefdevolle aandacht zoals Murdoch het bedoelt zien we dat de dingen en personen buiten onszelf onderdeel uitmaken van de realiteit. 'Liefde is het buitengewoon moeilijke besef dat iets buiten jezelf echt is,' schrijft ze. Beatrice, een vrouw van vlees en bloed.

Wanneer we onze liefde waardevol willen maken voor meer dan ons ego alleen, is zo'n actieve houding van aandacht voor de realiteit van anderen noodzakelijk.

'An honorable human relationship – that is, one in which two people have the right to use the word "love" – is a process, delicate, violent, often terrifying to both
persons involved, a process of refining the truths they can tell each other. It is important to do this because it breaks down human self-delusion and isolation.

It is important to do this because in doing so we do justice to our own complexity.

It is important to do this because we can count on so few people to go that hard way with us.' ^v

 

In een goede menselijk relatie hebben twee mensen het recht het woord liefde te gebruiken, schrijft poëet en feministe Adrienne Rich. Dat wil niet zeggen dat liefhebben gemakkelijk is: het is de 'hard way'. Soms wordt ons kijken belemmerd: fysiek, wanneer we bepaalde groepen uit het zicht duwen, en psychologisch: door onze egoïstische aard. Wanneer onbegrip tussen twee mensen of groepen opspeelt, houden ze elkaar – of vaker nog: de één de ander – op afstand: we willen de ander niet echt zien. Of beter gezegd: we willen de realiteit van die persoon niet echt zien.

Dante leefde in een andere tijd. Zijn liefde voor Beatrice is niet vergelijkbaar met liefde zoals we die nu waardevol vinden. Toch? Het was een spirituele liefde, waarbij de vrouw gezien werd als de noodzakelijke verbinding tussen man en God. Liefde was God en God was liefde. Als Dante Beatrice kon groeten, dan bracht hem dat dichter bij God. Buiten dat groeten hoefde Dante haar niet te kennen, had hij haar niet nodig. Groette ze niet terug, dan ging hij bijna dood van ellende, zo schrijft hij zelf. Waardevolle liefde voor een vrouw was puur spiritueel of theologisch, en de schrijfstijl die daarbij hoorde, dolce stil nuovo, bleef ook later in de Renaissance een belangrijke poëtische stroming. Wat had Beatrice hier precies aan? Hoe kon zij – en andere vrouwen met haar – tot God komen? Waarom was zij verantwoordelijk voor Dante's spirituele ervaring? Dante was getrouwd, over zijn vrouw schreef hij nooit iets.

Liefdevolle aandacht als een wapen tegen egocentrisme

Murdoch pleitte niet voor een politiek gebruik van aandachtig kijken naar een ander, hoewel ze in haar romans soms suggereert dat het ons betere minnaars zou maken. Niet alleen betere minnaars: liefdevolle aandacht zou ons in staat stellen beter samen te leven met de echte mensen om ons heen. Fantasieën krijgen alleen de ruimte om te groeien wanneer we iemand of een bepaalde groep buiten ons blikveld of emotioneel op afstand houden. Liefhebben zoals Murdoch het beschrijft richt zich juist op het elimineren van geïdealiseerde fantasieën: onze concepten moeten voortdurend worden aangepast aan de uniciteit van de verschillende mensen die we ontmoeten. Liefde wordt niet gevormd door iets in onszelf, maar is gericht op het individu als een echt en uniek persoon, buiten onze eigen concepten en ons eigen verlangen. Grenzen, hokjes, dualismen verdwijnen.

Het niet gehoord en gezien worden zorgt vaak voor een onjuiste behandeling van een persoon of een bepaalde groep – of dat nu gaat om geslacht, ras of seksuele voorkeur. Enkele van de belangrijkste feministische werken bespreken bijvoorbeeld de culturele mythes die bestonden en bestaan over 'de vrouw'. Betty Friedan ontkrachtte met The Feminine Mystique^vi het vrouwbeeld dat we in de jaren vijftig deelden van de vrouw als huisvrouw en moeder. De uitdrukking 'vrouwelijke mystiek' slaat op de fantasie dat vrouwen intens gelukkig werden van hun huishoudelijk werk, huwelijk, seksuele leven en kinderen: vrouwen wilden geen werk of opleiding en hadden geen politieke mening. Door dat beeld neer te zetten als mystiek toonde Friedan de realiteit van veel vrouwen; namelijk dat ze doodongelukkig waren. In The Beauty Myth maakt Naomi Wolf zo'n zelfde stap waarin ze beschrijft welke fantasieën er bestaan rondom de vrouwelijke schoonheid. Onrealistische sociale normen van fysieke schoonheid leiden tot een ongezonde obsessie met het uiterlijk bij beide geslachten.

Dante faalt niet alleen in het zien van de echte Beatrice. Hij faalt in zekere zin ook in het zien van de realiteit van de vrouwen om hem heen. Hij keek niet naar hen, voortdurend bezig in zijn hoofd met het in zijn ogen hoogst haalbare: zijn kunst en de spirituele liefde. Ook nu vinden we het soms romantisch om te dagdromen van onze ideale geliefde, een ideaal waaraan je vaak met geen mogelijkheid zou kunnen voldoen. Fantaseren over de perfecte man bestaat natuurlijk net zo goed. Net als maatschappelijke sprookjes over mannen die nooit huilen of altijd seks willen. Zulke onrealistische beelden zorgen voor obstakels in een liefdevolle verbinding tussen twee echte mensen. Fantasieën over vrouwen geven de vrouw vaak ook nog een ondergeschikte rol,vii wat nog meer obstakels geeft in relaties met anderen. Een fantasie van een halfgodin bijvoorbeeld, die er is om zijn kunst te inspireren en verbeteren, die hem aandacht moet geven en groeten. Soms word ik best graag gezien als een godin. Maar dan wel een echte, met wat buikvet en zo af en toe menstruerend. Eentje van vlees en bloed. En vooral eentje die voor zichzelf bestaat.

Liefdevolle aandacht als een wapen tegen egocentrisme. Het zal groepen in individuen uit elkaar laten vallen. Het mikt op één grote groep van stuk voor stuk unieke personen. Zulke liefde maakt niet alleen korte metten met diepgewortelde vooroordelen, maar zorgt er ook voor dat we onmogelijk nog iemand op afstand kunnen houden, op romantisch én maatschappelijk vlak. Juist bij problemen als racisme, polarisatie en misogynie leidt onze focus op onszelf tot de fantasie dat we niets fout doen, nergens schuldig aan zijn en kunnen voortleven zoals we dat gewend zijn. Misschien beschreef Murdoch vijftig jaar geleden al wat het betekent om woke te zijn. Letterlijk wakker; met open ogen, kijkend naar de wereld om je heen. Het vraagt om een behoorlijke inspanning om de wereld vanuit de realiteit van een ander te bekijken, vooral als die wereld voor jouw comfort is gebouwd. Voor Dante is het wat laat; jij en ik hoeven voorlopig nog niet uitgekeken te zijn.