'Als je niet voorbereid bent, lukt de improvisatie niet'

Samen met theatermaker Lucas De Man en fotograaf Ahmet Polat ontwikkelde Rashif El Kaoui De man is lam, een multimediaal traject over mannelijkheid anno nu. Zelf interviewde El Kaoui ongeveer 250 mannen in België, Nederland en Turkije over mannelijkheid met als vertrekpunt 'wanneer voelde je je voor de eerste keer man'. De interviews vormden de basis voor de podcastreeks die bij het project hoorde en die werd uitgezonden bij Nooit meer slapen (VPRO) én voor een theatervoorstelling. De derde artistieke pijler van het project was een tentoonstelling. 

Het project werd opgestart een aantal maanden voor de #MeToo-beweging losbarstte, waardoor de theatervoorstelling door de actualiteit werd ingehaald. Op basis van de theatervoorstelling werd op maat van de actualiteit een lecture performance gemaakt die o.a. in gevangenissen, gemeenschapscentra en scholen werd opgevoerd om via interactie met het publiek het gesprek over mannelijkheid op gang te brengen.  

Rashif is opnieuw een multimediaal project aan het voorbereiden waarvoor hij met Ahmet Polat en Lucas De Man in zee gaat. Het onderwerp dat ze deze keer willen uitspitten is biculturaliteit. Hun persoonlijke verhaal - Rashif is half Vlaams, half Marokkaans en Ahmet half Nederlands, half Turks - vormt het uitgangspunt.

In tegenstelling tot hun vorige samenwerking bij De man is lam, waarbij elke maker het volledige eigenaarschap en zeggenschap had over het medium waar hij mee bezig was, vloeit deze keer alles in elkaar over en werken ze samen aan elk onderdeel. Samen trekken ze op reis naar Frankrijk en Marokko om een fictiedocumentaire te maken: een deel zal worden gespeeld door acteurs, terwijl de makers zichzelf vertolken. Op dit moment werken ze aan scenario's en schrijven ze dialogen uit waarin ze de thema's uitwerken die in de documentaire aan bod zullen komen, maar ook in de theatervoorstelling zullen worden gebruikt: 'De bedoeling is om zo goed voorbereid te zijn dat we alle ruimte hebben om te improviseren. Als je niet voorbereid bent, lukt de improvisatie niet. We gebruiken de scenario's en dialogen als vangnet waarop we altijd kunnen terugvallen mocht een gesprek moeizaam verlopen.'

In de theatervoorstelling zullen dialogen op scène worden afgewisseld met fragmenten uit de documentaire. Op die manier onderzoeken de makers in hoeverre ze de multimedialiteit kunnen oprekken; tot waar blijft het functioneel en wanneer wordt het geforceerd. 

El Kaoui linkt het belang dat hij hecht aan multimedialiteit en het combineren van verschillende artistieke disciplines aan zijn afkomst als zoon van een Vlaamse moeder en een Marokkaanse vader. Nadat hij zijn diploma Woordkunst op zak had, voelde hij zich meer Marokkaan dan ooit: 'Ik dacht dat ik met mijn studies aan het conservatorium zou kunnen afrekenen met allerlei clichématige associaties gelinkt aan mijn roots, maar niets was minder waar.'

Hij bedoelt dit niet louter negatief: zijn afkomst levert ook kansen op, hoewel deze kansen vaak worden gegeven op basis van andere zaken dan zijn talent als kunstenaar. Hij wordt vaak opgevoerd als 'excuusmarokkaan', omdat de quota van de subsidiedossiers gehaald moeten worden. Zijn zijn is een statement geworden binnen het theater: 'Of ik nu een advocaat moet spelen of een straatjongen van 't Kiel: het is beiden een statement door wat ik ermee doe.'

Een van de manieren waarop hij zijn eigenheid benadrukt is door een accentloos algemeen Nederlands te spreken. Hij vindt het ook bijzonder dat ze hem meer vragen omwille van zijn Marokkaanse roots dan om zijn Vlaamse: 'Ik heb meer stoemp dan couscous gegeten.' Hij schreef een column over de manier waarop hij met trots zijn 'bastaardidentiteit' uitdraagt voor De Standaard, getiteld Ianus. 

Volgens El Kaoui kan je die 'bastaardcultuur' ook doortrekken naar de vermenging van high en low culture. En dus ook toepassen op de manier waarop hij verschillende genres, dragers en media combineert: 'ik heb een manier gevonden waarop ik verschillende dingen kan aanraken. De vermenging van alles: dat is de bastaardcultuur.'

Veelzijdigheid zal hoe langer hoe onvermijdelijker worden in het artistieke en culturele landschap, meent El Kaoui: 'Onder meer door de subsidiedruk wordt van makers meer en meer gevraagd. Acteurs moeten in principe ook theatermaker te zijn. Ik laat in het midden of het een goede of slechte evolutie is, maar het is wel de realiteit. De verwachtingen verschuiven.'

De mogelijkheid dat het mislukt is volgens El Kaoui een belangrijk onderdeel van het artistieke experiment. Het maakt er voor hem integraal deel van uit. Hij verwijst naar My Scientology Movie, de documentaire van Louis Theroux over de sekte. Theroux probeert binnen te geraken in het hart van Scientology, maar bijt nagenoeg bij elke poging in het stof. 'Je kan in een documentaire dezelfde principes toepassen als in het theater: je hoeft niets te verdoezelen. Benoem gerust wat er misgaat. Een pragmatische houding helpt om zaken af te ronden. Je moet een punt zetten om verder te kunnen gaan. Het is soms goed om dingen aan te gaan just to see what it is, en als het dan niets blijkt dan is het ook oké. Elke mislukking brengt je weer een stap dichter bij wat het dan uiteindelijk wel kan zou kunnen zijn. Zolang je het benoemt is het een vorm.'

Of een theaterstuk of boek al dan niet de tand des tijds doorstaat, is geen artistiek criterium voor El Kaoui: 'Er zijn zoveel verhalen die nog niet verteld zijn en andere dingen door de canon nog niet zijn aangeboord. De canon bestaat voor een deel uit creaties die geforceerd de tand des tijds worden doorgesleurd.'

Een van de vele stemmen die El Kaoui aan bod liet komen in De man is lam was een gender queer persoon, die achteraf niet tevreden was met het resultaat omdat er te weinig de klemtoon werd gelegd op de vele verschillende nuances en benamingen: 'Op vlak van gender zit je met een heel geavanceerd academische terminologie. Wil je mannelijkheid belichten, moet je ook de vele vormen van wat het wel en niet is in kaart brengen. Je hebt een deel van de bevolking die met gender bezig is en je hebt een deel die totaal niet met gender bezig is. Het is moeilijk om beiden te verzoenen in één project. Iemand die veel met gender en de gelaagde complexiteit ervan bezig is zal minder concrete dingen opsteken van de mansquad-voorstellingen van De man is lam. Maar bij de eerder klassieke man die niet noodzakelijk met gender bezig is, merken we dat het wel degelijk iets op gang brengt. Je kan niet alle meesters dienen.'

Mannelijkheid is een transcultureel thema, hoewel de perceptie van mannelijkheid grote culturele verschillen blootlegt. El Kaoui trok naar Turkijke om daar mannen te ondervragen over hun mannelijkheid en toen hij zijn eerste vraag 'Wanneer voelde je je voor de eerste keer man?' stelde, botste hij op een muur. In Vlaanderen en Nederland beantwoordde elke man die vraag anders, terwijl in Turkijke de mannen voor zijn microfoon de vraag gewoon niet beantwoordden: 'De vraag suggereerde namelijk dat ze ooit géén man waren geweest. De eerste dagen waren hierdoor ontzettend moeizaam. Daardoor ben ik vrouwen gaan vragen naar hun perceptie van mannelijkheid om een idee te krijgen van wat er aan de hand was. Zij konden me uitleggen dat mijn vraag in hun cultuur ongeoorloofd was.'

Een hond toont zijn hals als hij onderdanig is en zich kwetsbaar opstelt. El Kaoui gebruikt de metafoor om aan te tonen dat je door jezelf als maker kwetsbaar op te stellen, verder komt dan wanneer je alleen maar kwetsbaarheid van de persoon die je interviewt vraagt: 'Je moet ook het achterste van je eigen tong laten zien als je wil dat anderen zich openstellen. Je raakt aan universele thema's door ze anekdotisch en particulier te benaderen. Je hoeft niet te diep in een specifieke terminologie te gaan om een verhaal te vertellen. Hoe persoonlijker, hoe concreter.' 

Met het nieuwe project dat hij rond biculturaliteit aan het voorbereiden is en waarvoor hij voor de eerste keer zijn grootmoeder zal opzoeken in Marokko en het graf van zijn vader in Frankrijk, geeft El Kaoui zichzelf voor de eerste keer expliciet bloot. Wanneer is iets geoorloofd en wanneer ben je plat je eigen gevoel aan het exploiteren? Het is een evenwicht dat hij zelf vaak moeilijk vindt: 'Ik weet zelf nog niet hoe ver je daarin kan gaan, maar ik merk wel dat je door je kwetsbaar te tonen, je je gemakkelijker met anderen kunt verbinden. De hals tonen kan je ver brengen. Maar je maakt ook een personage van jezelf. Je kiest wat je deelt, dus je dekt jezelf al voor een stuk in.'

Het wringt hem ergens dat hij een bliksemafleider nodig heeft en dat hij de documentaire aanwendt als een excuus om de reis te maken: 'Ik heb zoiets nodig, anders zou ik niet weten hoe ik eraan zou moeten beginnen.'

Maar El Kaoui heeft het gevoel dat hij zijn wortels niet kan negeren, dat hij ermee aan de slag moet: 'It's becoming an elephant in the room.' 

Lees- en luistertips:

• De podcasts die Rashif maakte voor De man is lam kan je nog steeds herbeluisteren op de website van VPRO.
• Oprecht kwetsbaar, het essay dat dat Rashif schreef over wie het recht heeft om te leven en wie niet, is te koop in de serie Karakters, een reeks van Academia Press.
• Rashif zelf is grote fan van de kortverhalen van H.P. Lovecraft. Een aanrader!
• Speciaal voor het vijftienjarig bestaan van deBuren schreef Rashif een gloednieuw radioboek dat dit najaar zal worden opgenomen en gepubliceerd als audioverhaal. Schrijf je in op onze nieuwsbrief om op de hoogte te blijven van de laatste nieuwtjes.