Rusland onder Poetin: de officiële en de reële werkelijkheid

De staatsgreep van augustus 1991

Ik vlieg met een klein hartje naar Moskou op 19 augustus 1991. Een groep conservatieve communisten heeft een staatsgreep gepleegd tegen Sovjetleider Gorbatsjov. De hoop die was ontstaan door de glasnost en de perestrojka lijkt plots helemaal vervlogen. De toekomst van enkele jonge Sovjetburgers die ik had leren kennen in die periode en die vrienden waren geworden, ligt aan diggelen, zo lijkt het. Ze konden onder Gorbatsjov eindelijk het Westen eens bezoeken en waren ook bij mij komen logeren. Dat alles lijkt nu verleden tijd. Maar twee dagen later is de staatsgreep voorbij. De coupplegers slaan op de vlucht. De communistische partij, dat machtige instrument dat de Sovjetsamenleving meer dan 70 jaar lang had gedomineerd, stort in elkaar en wordt zelfs verboden door de nieuwe machtige man, de president van Sovjetrepubliek Rusland Boris Jeltsin. Iedereen die enige tijd heeft doorgebracht op de barricades rond het Witte Huis, waar het kantoor van Jeltsin zich bevond, denkt dat hiermee Rusland definitief de weg richting democratie is ingeslagen. Dat gevoel wordt gedragen door een overgrote meerderheid van de Russen die zich eindelijk verlost voelen van het communistische juk. Hun denkbeelden over democratie zijn evenwel weinig realistisch. Zij denken dat het voldoende is om democratie in te voeren om alles in een oogwenk te veranderen. Ook hun leiders zijn ongeduldig of weten niet beter. Toen Jeltsin het plan voor een invoering van een vrije markteconomie besprak met zijn eerste minister Gaidar, gaf hij hem drie maanden. Daarna moest de Russische economie snel beginnen te groeien.

Democratie maar ook economische malaise

De realiteit ziet er enigszins anders uit. De Russische economie stort in elkaar door de plotse, onvoorbereide ontbinding van de Sovjet-Unie. Er komen ineens grenzen op plaatsen waar vroeger enkel een onopvallend paaltje aangaf dat je in een andere Sovjetrepubliek kwam. Er zijn geen afspraken gemaakt over het ontbindingsproces van de Sovjet-Unie tussen de nieuwe onafhankelijke vroegere Sovjetstaten. Bedrijven weten niet meer hoe ze hun leveranciers in andere Sovjetrepublieken moeten betalen, als de goederen al de grens over geraken. In een geïntegreerde economie, zoals de Sovjeteconomie, heeft dat dramatische gevolgen. De productieniveaus gaan zienderogen achteruit.

Op hetzelfde moment wordt een vrije markteconomie ingevoerd met een shocktherapie. Op 31/12/1991 is Rusland nog een officiële planeconomie met vaste prijzen, een verbod op individuele commerciële activiteiten, lange termijn plannen, enz. Als de winkels weer opengaan op 2/1/1992 is Rusland een vrije markteconomie geworden. Het brood is ineens tientallen keren duurder geworden. Het is een echte shock voor de Russen. De therapie had misschien kunnen werken, als de nieuwe politieke machthebbers de koers hadden doorgetrokken. Maar Jeltsin, die de economische wetmatigheden van de vrije markt niet echt begrijpt, maakt zich algauw zorgen over de impact bij de

bevolking en de sterker wordende politieke oppositie in het niet vernieuwde parlement. Hij draait een aantal beslissingen terug, het begin van een economische processie van Echternach die de economie nog meer in de problemen brengt.

Zo krijgen de Russen wel democratie, maar geen welvaart. Hun levensstandaard daalt zienderogen. Salarissen worden soms maanden niet betaald, zonder dat de benadeelden beroep kunnen doen op sociale voorzieningen die voor ons zo normaal zijn (werkloosheid, OCMW, …). Rusland dreigt al snel de weg op te gaan van de Sovjet-Unie. Regio’s trekken zich minder en minder aan van het centrale gezag in Moskou. Voor veel Russen verbleekt de aantrekkingskracht van de democratie als sneeuw voor de zon. Voor het Westen is er op dat moment geen vuiltje aan de lucht. Rusland heeft een nieuwe grondwet gekregen met een min of meer werkende democratie, en de problemen waar de Russen onder gebukt gaan zijn een intern probleem waar het Westen niet al te veel mee wil bezig zijn. Jeltsin is een president die goed samenwerkt met het Westen en daardoor blijven de westerse hoofdsteden hem steunen, de Amerikaanse president Clinton op kop. Dat hij het parlement in 1994 met tanks aanvalt, nadat volksvertegenwoordigers van de oppositie geprobeerd hadden met geweld de tv-studio’s van Ostankino over te nemen, wordt hem vergeven. Ook het feit dat Jeltsin in 1996 tijdens de tweede ronde van presidentsverkiezingen verdwijnt uit de openbaarheid door een hartaanval en die tweede ronde toch wint omdat de media doelbewust zwijgen over zijn gezondheidsproblemen, wordt in het Westen niet gezien als een aanfluiting van de democratie.

Het einde van de chaos

Op het einde van de chaotische jaren negentig zet Jeltsin een stap opzij en wijst Vladimir Poetin aan als zijn opvolger, een nobele onbekende op dat moment. Maar de man is baas geweest van de binnenlandse inlichtingendienst FSB (de opvolger van de KGB waar Poetin carrière in had gemaakt) en heeft, in tegenstelling met Jeltsin, een vrij goed idee wat er in Rusland allemaal moet veranderen. Hij maakt meteen een einde aan de chaos. Opstandige regio’s worden tot de orde geroepen door onder meer supergouverneurs in te voeren die de richtlijnen van Moskou aan de regio’s opleggen. Hij zorgt ervoor dat er een duidelijk wetgevend kader komt waarbinnen de vrije markteconomie beter kan functioneren. Dit zorgt voor een grotere economische stabiliteit waardoor investeringen minder risicovol zijn. Voor het eerst in hun leven zien de Russen hun levensstandaard met reuzensprongen vooruit gaan. Ze kunnen voor de eerste keer op reis naar het Westen. Een auto kopen, zelfs een flat kopen is geen onmogelijke droom meer. Veel Russen geven daar tot nu toe Vladimir Poetin alle krediet voor. Zijn populariteit vandaag is nog voor een deel daardoor te verklaren. De Russische bevolking moet voor die hogere levensstandaard wel een politiek prijs betalen. Poetin wil ook politieke stabiliteit. Hij roept meteen de machtige oligarchen tot de orde. Zij mogen hun zakenimperia blijven besturen, zolang ze niet aan politiek doen. Michail Chodorkovski, de rijkste oligarch, vliegt in de gevangenis op dubieuze aanklachten als waarschuwing voor zijn rijke collega’s. Chodorkovski had ook nooit een geheim gemaakt van zijn ambitie om president te worden. Dergelijke processen tegen politieke opponenten, met gefabriceerde aanklachten en getelefoneerde vonnissen, haalt de rechtsstaat in Rusland onderuit. Volgens de Russische grondwet is de rechtspraak onafhankelijk, maar in de praktijk krijgen rechters geregeld bevelen van hogerop hoe zij recht moeten spreken. Poetin brengt ook bijna alle audiovisuele media onder de controle van het Kremlin. Die hebben een grote invloed op de beeldvorming van de Russen. En zo wordt het ook mogelijk om de politieke oppositie aan banden te leggen. Ze krijgen nauwelijks nog toegang tot die audiovisuele media. Ook de rechterlijke macht wordt ingeschakeld om de oppositie het leven moeilijk te maken. Altijd is er wel ergens een regeltje dat ze hebben overtreden en waar de rechter dan straffen voor uitspreekt die buiten proportie zijn.

Gestuurde democratie

Rusland blijft officieel een democratie, maar het is een ‘gestuurde’ democratie. Om de zoveel jaar zijn er verkiezingen waar ook ‘oppositiepartijen’ aan deelnemen. De echte oppositie krijgt geen kans, maar andere partijen wel, zoals de communisten en de ultra-nationalisten. Zij geven in de campagnes soms scherpe kritiek op de zittende macht, maar eens verkozen stemmen ze gedwee mee met wat het Kremlin van hen verlangt. Daarom worden ze in Rusland ‘systeemoppositie’ genoemd. Met hun aanwezigheid kan het Kremlin tegenover de buitenwereld verdedigen dat er in Rusland een werkende democratie is. Op de dag van de verkiezingen zal een niet geoefend waarnemer denken dat alles verloopt zoals dat hoort in een democratie. Maar tijdens de verkiezingen worden ‘administratieve middelen’ ingezet zodat de partij van de president, Verenigd Rusland, zeker is van een ruime overwinning. Tijdens de parlementsverkiezingen van 2011 gebeurde het net iets te opvallend en de vele filmpjes van voorzitters van stembureaus die ijverig stembiljetten aan het invullen waren, zorgden zelfs even voor een volksopstand tegen Poetin. Maar de manipulatie gebeurt meestal zonder dat iemand het ziet, vooraf bij de opstelling van de kiezerslijsten, of na de sluiting van de stembureaus, bij de telling van de stemmen. Zo kreeg Poetin tijdens de presidentsverkiezingen van 2012 eens meer dan 100% van de stemmen in een stembureau in Tsjetsjenië…

In het Rusland van Poetin is zo een breuk ontstaan tussen de officiële en de reële werkelijkheid. Officieel is Rusland een democratie en een rechtsstaat, in de praktijk zijn daar veel vragen bij te stellen. Maar je weet nooit waar je mee in contact komt, de officiële of de reële werkelijkheid. Als je wordt gearresteerd door de politie, kan het zijn dat je een correct proces krijgt. Maar als hogere belangen in het spel zijn, is het altijd mogelijk dat de rechter een getelefoneerde veroordeling uitspreekt, of je nu schuldig bent of niet. Vermits de grote meerderheid van de Russen leeft in de officiële werkelijkheid, en nooit in contact komt met de echte realiteit, maakt het hen niet veel uit zolang er maar enige stabiliteit is en hun levensstandaard blijft stijgen.

Patriottische koers

Net daarmee ging het de laatste 10 jaar fout. Rusland kende twee zware economische crisissen, in 2009-2009 en in 2015. De modale Rus heeft aan reëel inkomen ingeboet. De ‘ideologie’ waarmee Poetin populair is geworden, economische vooruitgang, werkte niet meer. Hij heeft die ideologie vervangen door patriottisme. De zaden daarvoor waren al vrij snel na zijn aantreden aanwezig. Poetin maakte al vlug duidelijk dat hij van Rusland weer een grootmacht wilde maken die in de wereld wordt gerespecteerd. De economische ontwikkeling was eerder een middel om dat te bereiken dan een doel op zich.

Hij werkte in zijn beginjaren goed samen met het Westen maar snel groeide zijn wantrouwen. De Oranjerevolutie in Oekraïne in 2004, waarbij de Moskou-gezinde Janoekovitsj na langdurig volksprotest het onderspit moest delven tegen de westers gezinde Joesjenko, deed bij Poetin de deur dicht. Hij beschuldigde het Westen ervan dat het zijn invloedssfeer wilde uitbreiden ten nadele van Rusland en dat het democratie daarbij gebruikte als wapen. De uitbreiding van de NAVO naar het oosten, tot en met de Baltische landen, had Rusland onder Jeltsin en Poetin ook al met groeiendwantrouwen gade geslagen. Toen de NAVO ook Oekraïne en Georgië wilde opnemen als lidstaten, zei Poetin op een NAVO-top in Boekarest gewoon ‘Njet’. De aanwezige NAVO-leiders waren redelijk onder de indruk van die duidelijke stellingname.

Toch zal het opnieuw in Oekraïne tot een scherpe confrontatie komen met het Westen. Als daar in 2014 de betogers op Maidan de macht grijpen, vindt Poetin dat het tijd is voor tegenmaatregelen. Rusland annexeert de Krim en intervenieert heimelijk in Oost-Oekraïne door de separatisten in Donetsk en Loegansk te steunen. De burgeroorlog die daaruit voortvloeit, en die nog altijd voortduurt, moet beletten dat het land ooit zou kunnen toetreden tot de NAVO. Na het neerschieten van vlucht MH17 boven separatistisch gebied met een Russische Boekraket, vaardigt het Westen zware sancties uit. Rusland neemt tegenmaatregelen en verbiedt de import van westerse etenswaren. Sindsdien zitten Rusland en het Westen in een open conflict waar voorlopig geen oplossing voor is. Beide partijen herbewapenen zich in snel tempo waardoor het vredesdividend in het Westen definitief verleden tijd is.

Ondermijning van het Westen

Maar dit conflict wordt anders uitgevochten dan de Koude Oorlog. Het Westen hoopt met een isolering van Rusland, vooral economisch en financieel, het land op de knieën te dwingen, net zoals de oplopende financiële inspanningen van de wapenwedloop uiteindelijk de Sovjet-Unie klein kreeg. Moskou beseft dat het niet machtig genoeg is om het Westen openlijk te ondermijnen, maar zoekt ijverig naar alternatieven en vindt die in de snel opkomende sociale media. Ingenieus opgezette desinformatiecampagnes doen de inwoners van de westerse samenlevingen langzaam twijfelen aan de werking van hun democratie. Rusland doet het volgens de aloude tactiek van de ‘maskirovka’, alles is te ontkennen bij gebrek aan een ‘smoking gun’.

Poetin gebruikt de nieuwe confrontatie dankbaar om zijn patriottische koers een versnelling hoger te schakelen. Het Westen wordt voortdurend afgeschilderd als een existentiële bedreiging voor Rusland. De verdediging van het vaderland eist van alle Russen opoffering. Nu is niet het moment om te klagen over de dalende levensstandaard. We weten uit de vrij recente geschiedenis dat de Russen de verdediging van het vaderland hoog in het vaandel voeren en daarvoor bereid zijn tot enorme inspanningen, zelfs als ze het, zoals tijdens de Tweede Wereldoorlog, niet eens zijn met de leider. Zijn patriottische politiek legt Poetin geen windeieren. Na de annexatie van de Krim staat zijn populariteit op bijna 90 procent, en die blijft hoog, ook tijdens de economische crisis die daarop volgt.

De landen van de EU hebben nog altijd niet echt leren omgaan met de nieuwe assertieve grote buur in het oosten. De kennis van het land is ook snel achteruit gegaan omdat de focus eerder op China lag. Toch blijft Rusland crucialer voor de EU dan China. De crisis rond Oekraïne heeft aangetoond dat Rusland een directe invloed kan hebben op onze manier van leven, iets wat China (voorlopig?) niet heeft. De huidige impasse is in ieder geval geen ideale situatie. De spanningen over en weer kunnen snel uit de hand lopen, zeker bij gebrek aan een duidelijk kader zoals dat wel bestond tijdens de Koude Oorlog. Toen wist iedereen min of meer wat de spelregels waren, nu niet.

De landen van de EU en de EU zelf moeten dan ook een nieuwe strategie ontwikkelen hoe ze willen omgaan met het assertieve Rusland. Daarbij moeten ze Rusland duidelijk maken dat de grondwaarden in de EU, in de eerste plaats de rechtsstaat, onaantastbaar zijn en dat voor de verdediging daarvan het Westen desnoods bereid is een prijs te betalen. Maar het zal ook nodig zijn met wat meer realisme naar Rusland te kijken en niet meteen met het opgestoken vingertje alles in Rusland te veroordelen. Rusland is deels Europees, maar deels ook niet. Het land volgt zijn eigen weg, en dat zou Europa moeten erkennen, hoe vervelend we de ontwikkelingen in Rusland soms vinden. Als Europa beter zou kunnen inschatten welke belangen voor Rusland cruciaal zijn, zullen we nieuwe crisissen zoals rond Oekraïne in 2014 hopelijk kunnen vermijden.