Mohamed Ikoubaân over Deugdzame Stad

De Amerikaanse politicoloog Benjamin Barber gooide hoge ogen met de aankondiging van zijn boek If Majors ruled the world. Nog voor het boek verscheen mocht hij het wereldwijd toelichten. "We moeten terugkeren naar de steden, de geboorteplaats van democratie en cultuur. Steden zijn het strijdtoneel van de belangrijkste stromingen van deze eeuw. Steden zijn multicultureel, open, participatief en democratisch. Ze creëren hun eigen realiteit." Met deze boodschap stond Barber enkele maanden geleden op het podium van de Antwerpse Bourla. Ook Moussem laat het denken over de stad niet onberoerd. Met de reeks Deugdzame Stad blaast het nomadisch kunstencentrum de gesprekken over de toekomst van de stad nieuw leven in. In samenwerking met deBuren worden Europese en Arabische denkers uitgenodigd om hierover van gedachten te wisselen. Mohamed Ikoubaân, initiatiefnemer van het gebeuren, vertelt over zijn achterliggende motivaties.

Deugdzame Stad is een project dat ontstaan is uit onvrede over de manier waarop in onze maatschappij vandaag – zowel binnen de moslimgemeenschap als daarbuiten – het debat gevoerd wordt over de aanwezigheid van andere religies en culturen. We zochten een aanknopingspunt dat enerzijds refereert aan het islamitisch-Arabisch erfgoed maar dat anderzijds ook voor de hedendaagse samenleving relevant kan zijn. Het idee om te vertrekken van een tekst van Al-Farabi, een islamitisch filosoof uit de negende eeuw, spruit voort uit het feit dat de Arabische beschaving in die tijd een zeer rijke debatcultuur bezat. Van daaruit ontstond immers het kritisch denken, wat vandaag teloor gegaan is binnen de islamitische beschaving en dat naar mijn gevoel ook binnen de Westerse op zijn retour is.

Al-Farabi werd geboren in 870 in Transoxanië, wat tegenwoordig deel uitmaakt van Turkmenistan. Hij is dus geen Arabier. Hij werkte in Bagdad, heeft er Arabisch geleerd en is uiteindelijk uitgegroeid tot één van de belangrijkste islamitische filosofen. In zijn tijd dacht hij al na over de samenleving, de stad en hoe die het best georganiseerd wordt. De titel van ons project komt uit een belangrijk boek van hem, namelijk De principes van de meningen van de bevolking van de deugdzame stad. Ondertussen is het boek gewoon bekend geraakt als Deugdzame Stad. Deze teksten worden ook vandaag nog onderwezen, geanalyseerd en becommentarieerd, zowel in de Arabische wereld als in Europa en de Verenigde Staten.

'De filosofen van de deugdzame stad zijn diegenen die de zaken kennen op grond van demonstratief bewijs en eigen waarnemingen, de anderen kennen ze door imiterende afbeeldingen.' Met deze stelling maakt Al-Farabi een onderscheid tussen de elite en de massa. Hij zegt eigenlijk: de elite heeft geen openbaring nodig, die bezit genoeg redelijke kennis om tot de waarheid te komen. De openbaring is bedoeld voor het gewone volk. Wat een heel omstreden mening is, in strijd met het islamitische grondbeginsel dat iedereen gelijk is en iedereen op eenzelfde manier in contact staat met God. Voor zijn tijd was dat een zeer afwijkende mening, maar wel één die ook later in de geschiedenis, zelfs vandaag, weer opduikt. Thomas Van Aquino bijvoorbeeld zal in de 13e eeuw een gelijkaardig denken ontwikkelen, al staat bij hem de filosofische rede ten dienste van de openbaring. Dat Al-Farabi al in de 9e eeuw de tweespalt tussen ratio en religie beschrijft vond ik een interessant uitgangspunt.

Deugdzame Stad gaat niet over een specifieke stad, maar over de stad als concept. De hedendaagse discussies over stad en stedelijkheid zijn uiteindelijk niet zo nieuw als wij graag aannemen. Ook dat is één van de redenen waarom we zijn boek gebruiken, om duidelijk te maken dat er al vele eeuwen lang wordt nagedacht over de toekomst van de stad. Zo zegt Al-Farabi bijvoorbeeld: 'De stad is de kleinste samenleving die volmaakt of deugdzaam kan zijn en tot geluk kan leiden voor haar bewoners. Deugdzaamheid is eigenlijk geluk voor alle bewoners. De deugdzame stad is gebaseerd op de juiste balans in hiërarchische ordening tussen de verschillende delen die samen de rechtvaardigheid vormen.' Maar verder zegt hij: 'De deugdzame stad wordt opgebouwd en geregeerd door een deugdzaam man, die deugdzame man is de opperste heerser. De heerser over de stad doet dit volgens de geschreven wet die hij van de vorige leiders heeft gekregen.' Dit gaat over een autoritaire, in zijn tijd aristocratische, organisatie van de stad. Hij is trouw aan de indeling van de samenleving in klassen, de ene heerst en de andere wordt overheerst. Dat is alles behalve een democratisch model. Toch zijn vandaag, ook in Europa, velen het gedachtengoed van Al-Farabi genegen.

Tegenover de deugdzame stad stelt hij de onvolmaakte steden, want de deugdzame stad is de volmaakte stad. De onvolmaakte steden kunnen verschillende vormen aannemen: onwetende steden, waarvan de inwoners niet weten wat geluk is; verdorven steden, waarvan de bewoners wel weten wat de waarheid is maar daar niet naar handelen; misvormde steden die gefundeerd zijn op de correcte ideeën van de deugdzame stad maar vervolgens vermengd geraakt zijn met onjuiste meningen van buitenaf; en dwalende steden, waar oplichters heersen die de bevolking moedwillig van het pad van geluk en deugd doen afdwalen. En hier raak ik aan een andere mening die belangrijk is voor hem: 'de steden zijn onwetend of dwalend wanneer een religie – in die periode maakten filosofen trouwens niet zo'n strikt onderscheid tussen theologie en filosofie – gebaseerd is op verderfelijke antieke meningen'. Hier heeft hij het opnieuw over het belang van kritisch rationeel denken. Weinigen weten dat in de islam naast de koran en de soenna ook het vrij onderzoek beschouwd werd als belangrijke bron van kennis.

Als we deze teksten vandaag bekijken dan zijn er enkele frappante parallellen met hedendaagse opvattingen. Zoals zijn standpunt over de strakke organisatie van de stad en de terminologie die hij daarbij gebruikt. Hij spreekt bijvoorbeeld over de mensen die geluk hebben en de losers, de elite en de onderklasse, die zich moet schikken naar wat de elite beslist. Maar in de deugdzame stad moet de elite het geluk en de rechtvaardigheid voor alle bewoners nastreven. Hij poneert hier in de 9e eeuw als het ware een vorm van neoliberaal denken over de stad. Eén van de interessantste vormen van de onwetende steden is volgens hem de stad waarin de burgers alles kunnen doen wat ze willen. 'Haar burgers zijn gelijk en hun wetten zeggen dat niemand in enig opzicht meer waard is dan een ander, niemand, noch burger, noch buitenstander maakt enige aanspraak op gezag tenzij hij zich inspant om hun vrijheid te vergroten, ze ziet er uit als een lappendeken vol kleuren en figuren, iedereen houdt er van en wil er graag wonen, omdat er geen menselijk verlangen bestaat dat niet door deze stad bevredigd wordt, vreemdelingen kunnen er niet worden onderscheiden van burgers.' De Nederlandse filosoof Michiel Leezenberg zegt hierover in zijn boek Islamitische Filosofie: 'Als je die passage in Deugdzame Stad bekijkt met de bril van nu, dan is dat bijna een kritiek op de multiculturele samenleving.' Zijn gedachtengoed zou vandaag aanslaan bij zowel de islamfundamentalisten, als bij de Europese nationalisten, zij die voor een zuivere identiteit, een monoculturele samenleving ijveren. In het denken van Al-Farabi kunnen zij zeker argumenten vinden om een dergelijk concept te verdedigen. Ik wil daar meteen wel bij opmerken dat dit niet onmiddellijk het element waarop wij willen focussen in onze debatten. Wij zullen vooral ingaan op de tegenstelling die hij creëert tussen het rationele denken versus het religieuze denken in een pluralistische stedelijke omgeving.

Deugdzame Stad is een reeks van vijf avonden. Die rond Al-Farabi is een inleidende editie. In de debatten die daarop volgen gaan we onderwerpen aankaarten die an sich niets meer te maken hebben met zijn filosofie. Zo zal de tweede editie in december gaan over jongeren in Brussel en Antwerpen. Dat doen we samen met filosoof en politicoloog Bleri Lhesi, die een nieuw boek aan het voorbereiden is. De editie van februari staat in het teken van de evolutie van de islambeleving bij de Marokkaanse gemeenschap in ons land, naar aanleiding van 50 jaar Marokkaanse migratie. In deze latere edities laten we ook het gedachtengoed van meer hedendaagse filosofen en denkers uit de Arabische wereld aan bod komen. Ik denk bijvoorbeeld aan figuren zoals Mohamed Arkoun (°1928-2010), de Frans-Algerijnse filosoof die jaren les gegeven heeft aan de Sorbonne en die een belangrijke bijdrage geleverd heeft aan het islamitische liberale denken, en Nasr Hamid Abu Zaud (°1943-2010) die pleitte voor een moderne hedendaagse lezing en interpretatie van de koran en die Egypte onder druk van islamitische fundamentalisten moest verlaten.

De moslimextremisten grijpen in hun betogen graag terug naar een 'zuivere' islam die zogezegd ontstaan is veertien eeuwen geleden, maar die in werkelijkheid nooit echt bestaan heeft. De islam heeft nooit uit één blok, één stroming bestaan. Ze is in tegendeel altijd heel divers geweest en is juist sterk geworden door acculturatie, door het overnemen van elementen van vreemde culturen. We vergeten soms dat de islam ontstaan is in een gemeenschap van Bedoeïnen, afkomstig van een Arabisch schiereiland en dus niet van een grote cultuur. De islam is pas groot geworden door in contact te komen met de Griekse, de Romeinse, de Perzische, de Indische, de Afrikaanse cultuur, enz. ... Ook op het vlak van architectuur zie je dat: de moskeeën en minaretten zijn anders in het Oosten dan in Noord-Afrika. In Deugdzame Stad willen we ook aandacht hebben voor die kant van het verhaal: de islam die zich zeer snel verspreid heeft, niet alleen door oorlog, maar vooral door haar ideeën, haar interesse voor de wetenschap, het kritisch denken en vooral het zich openstellen voor invloeden van buitenaf. We willen aantonen dat als we vandaag willen nadenken over de toekomst van de stad, er ook binnen de islam een zeer rijk historisch kader van kritisch denken bestaat, in tegenstelling tot de valse denkbeelden die gebaseerd zijn op een fictie. We willen het debat openbreken door de islamitische denkers die oplossingen zochten en zoeken voor hedendaagse problemen in de samenleving opnieuw onder de aandacht te brengen. Een garagist die een fatwa uitspreekt en jongeren die daar naar luisteren en vervolgens vertrekken naar Syrië, dat is gewoon hallucinant. Of de VRT die het presteert om een zelfverklaarde imam uit te nodigen, die eigenlijk gewoon buschauffeur is, om het in Terzake over het creationisme te hebben. Als dat de manier is waarop het discours gevoerd wordt, dan geraken we geen stap verder.

Moussem wil daar iets tegenover stellen, omdat we van mening zijn dat het ook aan de islamitische gemeenschap is om zich te beroepen op de ware denkers die onze cultuur heeft voortgebracht, denkers die een wezenlijke bijdrage kunnen leveren aan de samenleving waar we deel van uitmaken. Het niveau van het debat is vandaag pijnlijk laag en je kan niet anders dan vaststellen dat de islamitische gemeenschap, omdat ze waarschijnlijk tot de onderklasse behoort die Al-Farabi beschrijft, nauwelijks in staat is om te debatteren over die hedendaagse samenleving en wat haar positieve inbreng kan zijn – iets wat destijds wel gebeurde in Andalusië.

Daarbij komt dat het onderwijs vandaag verzand is in een louter marktgericht denken. Het is enkel nog afgestemd op het leveren van werkkrachten. Zelfs een socialistisch minister als Pascal Smet stelt dat het onderwijs aansluiting moet vinden bij de markt. En natuurlijk is dat ook belangrijk, dat we mensen opleiden die zich nuttig kunnen maken in de samenleving, maar dat mag het vormen van kritische burgers niet in de weg staan. Ik kreeg in mijn hoger secundair onderwijs filosofie. Het feit dat ik de kans kreeg om de Griekse en de islamitische filosofie te leren, dat heeft mij gered. Ik balanceerde – als jonge Berber die uit de bergen was uitgeweken naar de grote stad in Marokko – tussen het fundamentalisme en het communisme. Want ik werd in mijn eigen land in een Arabisch sprekende stad voor vuile berber uitgescholden. Mijn wereld stortte in. Dus ging ik op zoek naar een oplossing. En daar waren de fundamentalisten die zeiden: de koran die spreekt over de mensheid, nooit over Arabieren. Alles is gericht op de mensheid, dus die verschillen bestaan niet in de koran: zwart, blank, dat maakt allemaal niet uit. Het enige verschil dat bestaat is: je bent gelovig of niet gelovig, en als je gelovig bent dan is er maar één grote gemeenschap, de Oema. Dat is dus ontzettend aantrekkelijk voor een jonge gast van 16-18 jaar die uit de bergen in de grootstad komt. De communist die verkondigt dan weer dat het probleem eigenlijk bij het kapitalisme ligt, dat de verschillen door het systeem in stand gehouden worden. Voor hen zijn er maar twee klassen: de arbeiders en de heersende klasse en jij komt uit een arbeidersklasse. Daar zat ook wat in.

Maar omdat ik uiteindelijk Frans geleerd heb, ben ik in contact gekomen met andere denkers en schrijvers – Baudelaire, Sartre, ... – en had ik die grote dogma's niet meer nodig. Dat heeft mijn ziel gered. Zo heb ik geleerd om op zoek te gaan naar mijn eigen verhaal. Ik ben dus het levende bewijs dat de plek van filosofie en van literatuur in de vorming van een persoon doorslaggevend kan zijn. Op de opening van het Theaterfestival hoorde ik een citaat van Salman Rushdie dat hier mooi bij aansluit: 'In het digitale tijdperk hebben de gecijferde mensen gewonnen van de geletterde mensen'. Dat is denk ik ook zo. Er is een massale toegang tot kennis vandaag, maar dat is slechts oppervlakkige kennis.

Deugdzame stad zal voor mij een geslaagd project zijn als we het voor mekaar krijgen om een groep jonge mensen te bereiken die bereid is om met ons kritisch na te denken. Wij willen hen hierbij een aantal instrumenten aanreiken, een stuk erfgoed, mogelijke denkkaders. Tegelijkertijd willen we mensen laten inzien dat de islam niet bestaat uit één monolitisch blok, en hen kennis laten maken met de diversiteit en de rijkdom van het islamitische denken. Zodat we voortaan uitlatingen van academici à la Etienne Vermeersch, die beweert dat alle moslims achterlijk zijn, probleemloos kunnen weerleggen. We willen opnieuw ruimte scheppen voor gefundeerde argumenten en tegenargumenten. Onze samenleving heeft daar vandaag meer nood aan dan aan quotes van 30 seconden voor de tv-camera's. Een echt debat hebben we nog zelden.

In deze reeks: