dOCUMENTA (13): Kunsttoerisme, of een ode aan The Vertical Earth Kilometre

Sinds 1955 wordt het Duitse stadje Kassel om de vijf jaar omgedoopt tot een waar cultureel mekka. Het kruim van de moderne en hedendaagse kunst wordt er door een eigenzinnige curator bij elkaar gebracht, om een artistieke stand van zaken te brengen: nieuwe tendensen en rijzende sterren worden aan het grote publiek voorgesteld. Letterlijk dan, want dOCUMENTA trekt duizelingwekkende bezoekersaantallen.

Deze editie werd gecureerd door Carolyn Christov-Bakargiev die meer dan 300 kunstenaars samenbracht wiens werk een sterke, maar niet absolute theoretische basis kent. Het werd een eclectische verzameling van deelnemende kunstenaars, waarbij kunstwerken van goden als Salvador Dalí en Man Ray naast dat van iets mindere goden worden getoond. Met deze dertiende editie ziet men het allemaal erg groots: naast het kleine leger aan kunstenaars, reikt dOCUMENTA (13) tot ver buiten de grenzen van Kassel. Ook in Kaboel (Afghanistan), Caïro (Egypte) en Banff (Canada) gaan deelevenementen van deze kunsthoogmis door.

dOCUMENTA anno 2012 is dan ook groots. Immens groots. Al bij aankomst in het Duitse Kassel wordt meteen duidelijk hoe megalomaan het kunstevent geworden is. Honderden bezoekers worden elk half uur door een aankomende trein uitgespuwd en in de volgepakte trams en bussen richting Friedrichsplatz gedrumd. Op dat bewuste plein, de centrale hub van waaruit de verscheidene dOCUMENTA locaties bezocht kunnen worden, krioelt een mierenmassa aan mensen. Lange wachtrijen pakken samen rond de ticket offices, cloakrooms, visitor centres en bookshops. Boven de zwarte mensenzee wapperen de bekende vlaggen van de anti-kapitalistische Occupy-beweging – toepasselijk tot dOCCUPY omgedoopt – die een bezettingskamp te midden van het plein hebben neergeplant. Hun kleurrijke tentjes en zelfgemaakte spandoeken geven het geheel een festivalsfeertje, wat best past bij het hele gebeuren.

Het heeft iets absurds, zo met z'n duizenden tegelijk kunst te bekijken. Walter De Maria's iconische werk The Vertical Earth Kilometre illustreert net hoe absurd het allemaal geworden is. Dit kunstwerk, dat als een van de hoogtepunten van de conceptuele kunst wordt aanzien, bestaat uit een subtiel plaatje ingewerkt in de grond van het Friedrichsplatz, waaronder een kilometer lange stok de aarde zou doorboren. Hoewel het bronzen plakkaatje het bestaan van het kunstwerk aangeeft, kan het eigenlijke werk enkel in de verbeelding van de toeschouwer gezien worden.

De hordes cultuurhongerigen staan met honderden in een zwalpende rij aan te schuiven om het Fridericianum – een van de belangrijkste dOCUMENTA-locaties – te betreden. Ongeduldig doorbladeren ze hun duurbetaalde bezoekersgids, zich verheugend op wat binnen volgen zal. Wat ze echter niet beseffen is dat er zich onder hun designerschoenen één van de interessantste werken uit de moderne kunstgeschiedenis bevindt. Geen van hen zal het werk echter opmerken of bekijken, aangezien het niet in hun versgekochte Guidebook staat.

Om dit soort ironie zal Walter De Maria, wiens The Vertical Earth Kilometre in een ver verleden nog deel uitmaakte van een dOCUMENTA-editie, waarschijnlijk wel kunnen lachen. Het onzichtbare werk is volledig onzichtbaar geworden. Maar wanneer ikzelf een foto wil nemen om deze briljante ironie vast te leggen, houdt een trosje Duitse dames halt. 'Is dit het middelpunt van de wereld, oder wass?' tsjirpt een enthousiasteling. Hun dOCUMENTA-gids is duidelijk beter op de hoogte en geeft hen vlug een beknopte uitleg voor het werk, terwijl prompt de digitale camera's uit tassen en rugzakken worden geritst. Als er iemand naar kijkt, zal het wel de moeite waard zijn, zeker?


(boven) Walter De Maria, The Vertical Earth Kilometre, Friedrichsplatz Park, Kassel, 1977.
(onder) Een groepje niewsgierigen tijdens dOCUMENTA (13), 2012.


En laat dat nu net het mechanisme zijn dat zoveel bezoekers naar dOCUMENTA (13) weet te lokken. Het overgrote deel aan bezoekers heeft weinig kennis van kunst, maar wil wel graag weten waarnaar iedereen toch loopt te kijken. De vrees om te missen wat er gaande is en de drang om zich vanuit een zekere lifestyle met kunst te associëren is groter dan de eigenlijke interesse voor het onderwerp.

Het ruikt allemaal wat naar kunsttoerisme, waarbij het bekijken van kunst niet langer een intellectuele en culturele bezigheid is, maar een in hedonisme badende ontspanningsoefening. Hapjes en drankjes worden op elke straathoek aangeboden, om de bezoeker in al zijn verlangens te voorzien. Ervaringen kunnen worden uitgewisseld dankzij de zogenaamde hospitality packages die – dankzij een forse toeslag op de inkomprijs – ontspanningsruimtes voorzien waar bezoekers een rustpauze kunnen inlassen.

De kunstwerken zelf lijken slechts een excuus voor een plezierreisje, een voetnoot in het gebeuren. Ironisch genoeg zijn ook die werken – in de geest van The Vertical Earth Kilometre – bijna zelf onzichtbaar geworden, aangezien ze telkens omgord worden door een vijf rijen dikke cluster aan kunsttoeristen.

Op die manier toont The Vertical Earth Kilometre zich exemplarisch voor het massaspektakel dat dOCUMENTA geworden is. Hoewel er aan het opzet van het evenement, en de kunstwerken die werden uitgekozen kwalitatief niets scheelt – van kunstenaars als Jimmie Durham, Susan Hiller en Francis Alÿs mag je degelijke kunst verwachten – gaat de tentoonstelling ten onder aan het eigen succes. Wanneer het urenlang aanschuiven is om een locatie binnen te kunnen, en dan drummen en elleboogwerk om een glimp van een werk – eender welk werk! – te kunnen opvatten, dan riskeert het artistieke aspect in de achtergrond te verdwijnen. De kunstwerken zelf lijken minder belangrijk dan het gebeuren, het circus er rond. 'Je moet de dOCUMENTA ervaren,' leest de bezoekersinformatie. De ervaring primeert, het meemaken, er deel van zijn. De kunstwerken zelf, daarvan mag je jezelf gelukkig prijzen als je er een handvol van dichtbij kunt bestuderen.

Geef mij dan maar The Vertical Earth Kilometre, dat daar in al zijn onzichtbaarheid, toch een schitterend ironisch kunstwerk ligt te wezen.

Afgelopen zomer vroegen deBuren en het M HKA aan jonge schrijvers om te reflecteren op de overzichtstentoonstelling Een kwestie van leven en dood en zingen van Jimmie Durham. Deze tentoonstelling is nog tot 18 november te zien in het Museum voor Hedendaagse Kunst Antwerpen. Lisa Vanhaeren was een van de twee winnaars en won een reis naar dOCUMENTA 13.