De stad beschrijven, bekijken, beluisteren

Afgelopen vrijdag  was de feestelijke presentatie van de citybooks Graz: de gedrukte citybooks werden gepresenteerd en de City One Minutes van Graz gingen in première. Literair recensente Doris Lind licht in een column het project in Graz toe en schrijft over organisatrice Luise Kloos, de auteurs Milena Michiko Flašar, Simone Lenaerts, Onno Kosters, Werner Schandor en Andrea Stift, fotografe Lea Titz en de One Minutes. 'De stad als boek? Waarom niet!'

De stad als boek? Waarom niet! Het leven is één grote vertelling, de stad is dat ook. Een stad heeft vele functies en eigenschappen, maar waar bestaat zij werkelijk uit? De mensen die er leven, zorgen er door hun maatschappelijke en culturele inspanningen voor dat een stad meer is dan louter een officiële structuur of een politiek centrum. Een hecht web, gesponnen door de plannen, ritmes en sensaties van mensen.

Wanneer we door een stad lopen, dragen we onze verhalen met ons mee. Elke dag. Altijd weer. Ze omgeven ons als een sfeer die hier en daar blijft hangen, in de straten en overal waar we ons bewegen. Onze verhalen ontmoeten ook andere verhalen, we wisselen verhalen uit, er ontstaat frictie tussen verhalen. Eilfried Huth, een architect uit Graz, spreekt van een ‘energiestroom’ die door de mensen en hun activiteiten opgewekt wordt en als zodanig méér het wezen van de stad bepaalt dan haar stenen substantie.

citybooks is een project van het Vlaams-Nederlands Huis deBuren dat door het culturele programma van de Europese Commissie wordt ondersteund en waaraan vooraf geselecteerde Europese steden deelnemen. Luise Kloos (next-Verein für zeitgenössige Kunst) haalde citybooks naar Graz en gaat op zoek naar die onzichtbare ‘energiestroom’. De stad wordt opgevat als een verzameling verhalen en via persoonlijke stadsportretten krijg je literaire en kunstzinnige ingangen in Graz. Het is als reizen zonder je te verplaatsen: citybooks biedt je een blik op de Verenigde Steden van Europa. ‘Het draait om het verbinden van het leven in deze stad met het leven in andere Europese steden,’ vertelt Luise Kloos, ‘maar ook om het samenbrengen van verschillende culturele disciplines en media.’

Lezen, luisteren en kijken: ‘Via deze drie benaderingen’, vertelt ze verder, ‘worden alle deelnemende steden in kaart gebracht. Zoals verschillende lezers van hetzelfde boek elk het boek op eigen wijze interpreteren, zo kun je ook op verschillende manieren een stad benaderen. Dat is dan ook het uitgangspunt van citybooks: de stad wordt vanuit uiteenlopende perspectieven onderzocht.’ citybooks is een voornamelijk literair project: vijf auteurs uit Oostenrijk, Vlaanderen en Nederland bezochten Graz en ontdekten elk een andere stad.

Milena Michiko Flašar uit Oostenrijk gaat met haar indringende tekst Vaarwel terug naar ‘de Oorsprong’: een legendarische bron in Andritz. Omdat daar, bij ‘de oorsprong van de wereld’, zoals haar hoofdpersonage zegt, alles samenkomt. In Vaarwel kijken we door de ogen van een klein meisje dat een vrouw wordt en Graz beschouwt als de stad van haar verleden. Zoals in haar leven niets blijft zoals het is, zo verandert ook de stad voor haar. Graz, dat eerst een grote stad lijkt, wordt allengs kleiner en hoe groter het meisje wordt, hoe meer de stad slinkt tot de grootte van een puntje op een landkaart, totdat de stad zich aan het slot met volle kracht als de oorsprong van haar bestaan aan de ik-verteller opdringt.

De Nederlandse dichter Onno Kosters schrijft in zijn citybook over Zwaartekracht en tegengewicht. Het zijn toegankelijke, heldere gedichten die gaan over de liefde, over het zwevende zijn, over levenslijnen die door de stad slingeren maar ook over ongeluk, afscheid, tranen. De hoofdpersoon gaat in Graz op zoek naar een tegengewicht voor de ademtocht van zijn geliefde. In de stad bezoekt hij bekende en minder bekende plekken en probeert een manier te vinden om in zijn wervelende bestaan het hoofd boven water te houden. Hij vlucht zelfs de ruimte in, waar hij onaantastbaar is, om uiteindelijk toch op de aarde te landen en te ervaren hoe zijn geliefde alsnog de zwaartekracht onder hem wegslaat. En dit in Graz?

Een schijn van tijd is de titel van het citybook van de Vlaamse schrijfster Simone Lenaerts, naar het Duits vertaald als Wie ein Wimpernschlag. Dat is goed gevonden want hoewel Lenaerts het niet voorzien had, haalt de oorlogsgeschiedenis haar ‘in een oogwenk’ in. Ondanks het feit dat ze het werk aan haar nieuwe oorlogsroman even had stilgelegd om naar Oostenrijk af te reizen – en ze bewust het oorlogsthema wilde vermijden – komt ze de oorlog onvermijdelijk op al haar wandelingen door Graz tegen. Aan het eind van haar verhaal belandt ze middenin een regionaal volksfeest. Radeloos kijkt ze naar de drukte die haar misselijk maakt: waarom dat gedoe over ‘die Heimat’ als ze zich toch in dat zogenaamde moederland bevinden? En waarom hebben de Oostenrijkers ‘damals’ gezwegen en zwijgen ze nu nog altijd? Dat is een vraag die de tekst opwerpt. Soms openlijk, soms tussen de regels door, altijd terecht.

Een zangeres zoekt De vrijheid van het hart en Werner Schandor onderzoekt in zijn gelijknamige essay of Graz daarvoor een goede plek is. Daarin beschrijft hij wat hij al weet van de stad, speurt hij naar wat nieuw voor hem is, kantelt hij zijn perspectief, blikt in het verleden én beschouwt het heden op nauwkeurige wijze. In zijn verkenning van de stad stuit hij op een historisch bedelverbod, kijkt hij terug op de grote boekverbranding, ontdekt hij relieken van Boeddha én van de broer van Napoleon en laat hij zijn blik verruimen door pastoor Glettler en een hartspecialist. Bij die laatste vindt hij wat hij Graz van harte toewenst: een dansend hart. Een hart, dat zich tegen maatregelen en marsritmes verweert, dat soms langzamer en dan weer sneller slaat, een hart dat zijn tempo varieert en dat gelijkmatigheid en enggeestigheid doorbreekt. Hij wenst zich een Graz dat open en zeer levendig is.

Ook in Ik woon hier niet van Andra Stift slaat het hart onregelmatig. Elke dag opnieuw speelt zij een potje armworstelen met de stad die haar toch zo nauw aan het hart ligt dat zij het nauwelijks over haar hart kan verkrijgen om erover te schrijven. Hoe verander je al die dagelijkse ergernissen, waarover zij zich heimelijk verkneukelt, in een tekst? Stift gaat de uitdaging luchthartig aan. Met haar geliefde trekt ze eropuit en gaat ze op zoek naar plekken die ze nog niet kent. Hij toont, zij schrijft. Bij een dergelijke onderneming horen woede en scheldpartijen net zo goed als grappige vergelijkingen en verrassende bekentenissen. Uiteindelijk zijn het de mensen die voor Stift de stad tot een fijne plek maken. En het armworstelen? Dat begint elke dag van voor af aan!

Lea Titz slaat met haar foto’s een brug tussen de literaire en de visuele beleving van de stad. De beelden die zij van Graz presenteert, bevinden zich ergens tussen fotografie, tekenen en schilderen in, tussen het concrete en het abstracte: ze toont een beeld door andere beelden te verbergen. Haar werken zijn geïnspireerd door enkele kerncitaten uit de citybooks over Graz: de beelden raken verknoopt met wat er geschreven staat. Zoals je door een zaklamp op een punt te richten alleen dat ziet wat belicht wordt, zo gebruikt Titz de citaten als brandpunt. Vanaf de Schlossberg nam ze foto’s en tekende vervolgens over de niet beschreven plaatsen heen. Zo openen zich nieuwe perspectieven op de stad. De titel van haar reeks foto’s heet dan ook Graze: iedere waarnemer bezit zijn eigen stad.

De nieuwste bijdrage aan de citybooks Graz zijn de City One Minutes, die tezamen een overdonderende veelheid aan mogelijke oogpunten en invalshoeken bieden. Het zijn vierentwintig filmpjes van een minuut die corresponderen met de vierentwintig uren van een dag in een stad. Zes videokunstenaars filmden ieder vier minuten: Klaus Pammiger, Lotte Schreiber, XXkunstkabel en Lea Titz uit Oostenrijk, Franck Perrot uit Frankrijk en Josip Zanki samen met Martina Mezak uit Kroatië namen deel aan dit project. De zo gefilmde stadssplinters van een minuut verschaffen steeds een zeer persoonlijke ingang in Graz en vertellen in ieder een eigen beeldentaal en vanuit verschillende perspectieven. De vierentwintig filmpjes komen samen in een film waarvoor de Oostenrijkse componist Gerhard Nierhaus de muzikale omlijsting schreef.

Dit zijn dan de citybooks. Maar wat is Graz? Kom er zelf achter. Laat je meevoeren. Behoud een open blik. Zoals Lea Titz schrijft: ‘Het is groot! Het is klein! Er zijn er verschillende. Grazen.’


Alle literaire stadsportretten, de foto’s en de City One Minutes vind je op www.city-books.eu. De tentoonstelling loopt van 12 tot en met 20 mei en is dagelijks te bezoeken van 12:00-19:00.


Vertaald uit het Duits door Willem Bongers-Dek. Lees de originele tekst hier.