Hard//hoofd: het verschil tussen Madonna en Ai Wei Wei

Hard//hoofd is een dagelijks online tijdschrift met scheppende kunst en beschouwende journalistiek in de vorm van tekst, beeld en geluid. Elke week plaatsen wij hun beste illustraties op onze site. Deze week een artikel van Roos Euwe. De meeste kunstrecensies doen Roos stampvoeten. Een betoog tegen sterretjes, voor diepgang.

Wat hebben Madonna en Ai Wei Wei met elkaar gemeen? Na een bezoek aan de vorige maand geopende expositie van laatstgenoemde wist Roos het nog steeds niet. Wel bevestigde het haar bezwaar tegen de kunstjournalistiek van recensies en sterren.

"Art critics live on another planet", sprak een Duitse professor twee weken geleden op een congres over theaterwetenschap en dramaturgie. Instemmend gegrinnik gonsde door de zaal in de Gentse kunstacademie, die was gevuld met docenten, studenten en theatermakers uit half Europa. Blijkbaar werd er voor de aanwezigen niets nieuws verkondigd. Dat kunstenaars vaak schurft hebben aan kunstcritici was me bekend, maar dat academici en dramaturgen - die zelf in vaktijdschriften over kunst schrijven - zo neerbuigend doen over de dagelijkse, doorsnee kunstjournalistiek, had ik niet verwacht. Tijdens het congres werd de kunstcriticus nog een aantal keer opgevoerd, maar altijd in de rol van de Kortzichtige of Onwetende. Terwijl het me steeds duidelijker werd dat de scheidslijn tussen kunstkritiek, -praktijk en -wetenschap een diepe kloof is, dacht ik aan een recensie in de Volkskrant een week eerder die me deed stampvoeten.

Overschaduwt Ai Wei Wei's sterrenstatus de kwaliteit van zijn werk, vroeg kunstcriticus Sasha Bronwasser zich terecht af, naar aanleiding van de expositie met zijn werk in het Tilburgse museum De Pont. De Chinese kunstenaar maakte volgens Bronwasser niet meer dan ‘ideetjeskunst': een traditioneel materiaal of element uit China in overweldigende hoeveelheden tonen. De ene keer doet hij dat met een partij fietsen, de andere keer met zonnebloemzaadjes van porselein. Leuk, maar volgens haar niet meer dan een platte metafoor voor de Chinese samenleving. "Je afvragen of Ai Wei Wei interessante kunst maakt, is zoiets als je afvragen of Madonna wel kan zingen - een gepasseerd station", concludeerde ze.

Hoewel Ai in zijn thuisland pas sinds kort bekender wordt, stonden onze kranten en kunsttijdschriften afgelopen jaar vol met artikelen en interviews. Over zijn indrukwekkende expositie in het Tate Modern, maar ook over zijn arrestatie en wekenlange verdwijning en de wereldwijde protesten die daarop volgden. Terwijl hij in kunstkringen al een aantal jaar werd gewaardeerd vanwege zijn sculpturen, foto's en architectuur, maakte hij pas echt naam toen hij zich steeds meer op politiek vlak ging bewegen. Tot ongenoegen van de machthebbers binnen de grootste dictatuur ter wereld stelde hij op zijn blog en in zijn kunstwerken corruptie onder ambtenaren en andere misstanden aan de kaak. Inmiddels houdt het Westen van Ai, de dappere avant-garde kunstenaar uit het Verre Oosten. Maar wat hebben de zangkunsten van Madonna in vredesnaam met hem te maken?

Ik stampvoette niet alleen om dat neerbuigende woordje ‘ideetjeskunst', of de rare vergelijking met Madonna. De rol die de kunstjournalist in deze recensie aanneemt, is het werkelijke probleem. Al een klein decennium geleden schreef het Vlaamse kunsttijdschrift rekto:verso hierover, nota bene in haar eerste nummer: "De kritiek verdwijnt en wordt afgedaan als voer voor gestudeerde specialisten. Als dat niet het geval is wordt de kritiek gereduceerd tot sterretjes, tot oneliners, tot haar per definitie beperkte nieuwswaarde, stokpaardje bij uitstek van het hedendaagse mediabedrijf." Deze woorden zijn nog altijd actueel, want Bronwassers recensie vormt geen uitzondering. In het grootste deel van de recensies uit landelijke kranten, neemt de kunstjournalist een zeer beperkte rol op zich. Zijn of haar vakmanschap en kennis worden alleen gebruikt om een snel oordeel te vellen, in plaats van nieuwe gedachten of interpretaties uit te werken. Een kunstjournalist zou moeten uitleggen waarom de vraag "Is dit interessante kunst?" wel relevant is. Het is namelijk de enige vraag die nooit overbodig is, of het nu gaat om een popliedje of een zaal vol zonnebloemzaadjes.

De opdracht van een kunstjournalist is duidelijk maken in welke context bezoekers een werk zouden kunnen zien, welke dialoog het probeert aan te gaan, wat de drijfveren zijn van een kunstenaar en hoe vorm en inhoud zich daartoe verhouden. Een artikel over kunst kan vooroordelen wegnemen, ogen openen en verdieping bieden. Het vergt vele malen meer lef om genuanceerd en verdiepend over kunst te schrijven dan een snel statement maken. Daarom is het ook zo jammer dat het gros van de kunstjournalistiek in kranten en weekbladen bestaat uit korte recensies, waarin zo snel en duidelijk mogelijk een oordeel over een werk moet worden geveld. In niet meer dan 300 of 400 woorden, en op een schaal van 1 tot 5 - dat is toch genoeg?

Het idee bestaat dat recensies kort moeten zijn, want anders leest niemand het. Ik ben graag optimistisch en denk dat mensen liever goede artikelen over kunst lezen dan slechte, ongeacht de lengte. Laten we daarom beginnen de reacties van pers en publiek op een kunstwerk te zien als een uitbreiding van het werk, een dialoog die het werk aangaat wanneer het uit het atelier of de repetitieruimte komt en een plek krijgt in de wereld. Dat betekent niet dat kunstenaar, critici en publiek het met elkaar eens hoeven te zijn, onenigheid brengt namelijk vaak interessante discussies op gang. Wel vereist het dat ze elkaar willen horen, en begrijpen. De snel geschreven recensies die op dit moment menig kunstpagina sieren, onderschatten zowel het kunstwerk, het vakmanschap van de journalist, als het intellect van de lezer. Ze drijven het maken, beschouwen en begrijpen van kunst onnodig ver uit elkaar, in plaats van deze verschillende fases van een werk met elkaar in verband te brengen. De kunstjournalistiek zou nieuwe mogelijkheden van een werk moeten willen ontdekken - samen met kunstenaar en publiek. Zonder sterren.

Afbeelding: ‘Forever' van Ai Wei Wei, zoals te zien in De Pont.

Bekijk voor meer informatie over hedendaagse kunst in China ook het videoverslag van het debat over hedendaagse Chinese kunst en de kunstmarkt dat deBuren twee jaar geleden organiseerde.